Waarom slapen wij?

Aflevering 4: Waarom slapen wij?

[Wil je tegelijkertijd naar de podcast luisteren? Klik hierboven op de ‘play’ knop op de audioplayer!]

Intro

Hallo allemaal en welkom bij de vierde aflevering van ‘Op z’n Vlaams’. Ik ben blij dat gelle der weer bij zijt. Ik hoop dat alles goed met ulle gaat. In België zitten we nog altijd volop in de lockdown. De gevallen van COVID-19 zijn wel duidelijk aan het minderen sinds we terug in een lockdown zijn, dus dat is goed nieuws. Er is ook nieuws over verschillende vaccins dat in aantocht zijn. Als alles goed verloopt, hebben we volgend jaar een terug redelijk normale zomer. Maar soit, we zullen zien, nu eerst deze winter nog door komen. Zoals gewoonlijk heb ik terug een paar mededelingen voor jullie.   

Mededelingen

Ik heb terug een paar heel interessante vragen gekregen van Pierre, die ook al interessante vragen had gesteld in de tweede aflevering van deze podcast. Ik ga die nu proberen te beantwoorden. 

De eerste vraag dat Pierre stelde is: “Is tussentaal overal hetzelfde in Vlaanderen?” 

Daar kan ik heel makkelijk op antwoorden: Nee, dat is het niet. Tussentaal wordt beïnvloed door de dialecten. Zoals ik al verteld heb in de eerste aflevering van de podcast, Vlaanderen heeft vier grote dialectgroepen: Het Oost-Vlaams, het West-Vlaams, het Brabants en het Limburgs. Zo zal bijvoorbeeld de tussentaal in Vlaams-Brabant anders klinken dan die van West-Vlaanderen omdat die tussentaal beïnvloed wordt door een andere dialectgroep. De tussentalen lijken wel meer op elkaar dan de dialecten, dus het is makkelijker om iemand uit een andere dialectgroep te verstaan wanneer die tussentaal praat ten opzicht van als die persoon in het dialect zou praten. Ik kan elke tussentaal verstaan, maar ik kan zeker niet elk dialect verstaan.    

Dan de tweede vraag: “Bestaat tussentaal ook in Nederland, of in andere Nederlandstalige landen?”

Jazeker, tussentaal bestaat ook in Nederland. Er is wel een verschil bij de tussentaal in Nederland ten opzichte van Vlaanderen: de tussentaal in Nederland ligt dichter bij het Standaardnederlands dan bij ons. Bij ons is er een grotere invloed van de dialecten op de tussentaal dan in Nederland. Voor Suriname en andere landen weet ik het niet. 

Misschien ook wel interessant om te weten: Nederlands is een officiële taal in zes landen: In België, Nederland, Suriname, Sint-Maarten, Aruba en Curaçao. En sommige mensen zullen zich nu misschien afvragen: Wat dan met het Afrikaans? Afrikaans, de taal die vooral in Zuid-Afrika en Namibië wordt gesproken, is geen Nederlands, maar een dochtertaal van het Nederlands. Het heeft zijn oorsprong in het Nederlands, maar is ondertussen uitgegroeid tot een taal apart. 

Dan, derde vraag: “Hoeveel procent van de woorden in tussentaal zijn verschillend ten opzichte van de standaardtaal? Hangt het af van de mensen?” 

Dat is een hele goeie vraag en ik durf er niet zo goed op te antwoorden omdat ik er geen wetenschappelijk onderzoek rond heb gevonden met concrete percentages. Nu, ik vermoed dat dat zal afhangen van een aantal factoren, waaronder inderdaad de mensen. Bijvoorbeeld, ik ken sommige mensen die vanuit thuis aangeleerd krijgen om Standaardnederlands te praten. Die mensen gebruiken veel minder tussentaal woorden dan de mensen die met tussentaal of dialect zijn opgegroeid. Het zal ook liggen aan waar je bent opgegroeid. Ik vermoed dat de ene dialectgroep meer invloed zal hebben op de tussentaal dan de andere dialectgroep. Het zal afhangen van individu tot individu, van situatie tot situatie, van streek tot streek. 

Het zal er ook vanaf hangen welke woorden we tellen als tussentaal. Ik bedoel daarmee, als ik “ge” en “gij” zeg, dan is dat duidelijk tussentaal, maar als ik bijvoorbeeld “werke” in plaats van “werken” zeg, rekenen we dat dan ook mee als tussentaal? Of al die kleine woordjes waar we een letter van weglaten: “da”, “nie”, “goe”, “altij”, enzovoort. Tellen we die mee? Want als we die wel meetellen dan komen we aan een veel hoger percentage uit dan als we die niet meetellen. Dus ja, ik durf er niet zo goed op te antwoorden, maar dat is alleszins mijn opinie daarover momenteel. Moest er iemand aan het luisteren zijn die daar wel een concreet antwoord op kan geven, laat het zeker weten!  

Dan nog de laatste vraag van Pierre: “Heeft tussentaal altijd bestaan of niet? Zo niet, wanneer is het dan verschenen?”

Dat is ook een hele goeie vraag. Ik ga daar nu heel kort op antwoorden: Nee, tussentaal heeft niet altijd bestaan en is eigenlijk een redelijk recent fenomeen. Het heeft te maken met taalzuivering en zoals ik in een eerdere aflevering heb gezegd, ik zou hier graag een aparte aflevering over maken. Dus nog efkes geduld daarvoor. 

Alleszins nen dikke merci voor die vragen, Pierre. Ik vind het superleuk om zo een vragen te krijgen en op die manier zelf dingen bij te leren. Als je zelf vragen hebt, zoals Pierre, stuur ze gerust door naar pieter@opznvlaams.be. Ik zal zien dat ik ze kan beantwoorden. Misschien ook goed om te weten: veel van de informatie die ik hierover opzoek, komt van het Dialectloket. Die hebben echt een super-interessante website, die ge kunt vinden op www.dialectloket.be. 

En nu gaan we over op het onderwerp van vandaag en dat is ‘slapen’. 

Slapen

En vooraleer we hier met misverstanden beginnen: “Slapen” heeft twee betekenissen in het Nederlands. Het ene betekent de periode waarin in je niet wakker bent, waarbij de zintuigen niet werken en het bewustzijn ophoudt. Het andere betekent een lichaamsdeel. Elk van de vlakke delen naast het voorhoofd, worden ook slapen genoemd. Voor de duidelijkheid, ik heb het hier over het niet wakker zijn en dus niet over het lichaamsdeel. Nu, misschien vraag je je af: Waarom wilt Pieter praten over slapen?

De gemiddelde mens slaapt acht uur per nacht. De gemiddelde Vlaming wordt sinds 2019 82,7 jaar oud. Dus als we dat snel even berekenen: Wij, Vlamingen, gaan in ons leven gemiddeld 27,5 jaar slapen als we die leeftijd bereiken. Dat is één derde van ons leven. één derde van onze tijd hier op aarde liggen we te slapen. 

Daarom wil ik graag vandaag met jullie wat praten over slapen, want we doen het zoveel, maar eigenlijk weten we daar niet zoveel over. Nochtans, voor iets dat we één derde van ons leven doen, zou je toch denken dat we daar enorm veel van weten, want het is één van de belangrijkste activiteiten in ons leven. Waarom slapen we juist? Daar gaan we nu over praten.

Slapen bij dieren

Alle dieren op onze planeet slapen. Er is tot nu toe geen enkel dier op deze planeet bestudeerd geweest die geen vorm van slaap had. De reden waarom het terug te vinden is in elk dier moet dus wel een enorm evolutionair voordeel hebben, want anders zou het niet meer bestaan. Dan zou het op zijn minst uit één of een paar dieren weg zijn geëvolueerd, maar tot nu toe heeft de wetenschap zo een dier nog altijd niet gevonden. Alleszins, slaap is een belangrijke activiteit, voor mens en dier, maar bij sommige dieren ziet slaap er toch wel ietskes anders uit dan hoe het er bij ons uit ziet.

Zo zijn er bijvoorbeeld de grote, bruine vleermuis, het reuzengordeldier en de buidelrat, die 18 tot 20 uur per dag slapen. Dat kan zijn voor verschillende redenen. Voor de grote, bruine vleermuis is er de theorie dat dat komt omdat hij dan tegelijkertijd wakker is met de insecten die hij eet. Bij de buidelrat blijkt dat eerder omdat het een overblijfsel is van de lange uren slaap die het nodig had om te ontwikkelen toen het nog een baby’tje was. 

Langs de andere kant heb je dan dieren die bijzonder weinig slaap nodig hebben in vergelijking met ons. Zo is er de olifant, die maar 3 à 4 uur per dag nodig heeft. De giraf kan zelfs met nog minder gaan: maar 2 uur per dag. Paarden hebben een drietal uur per dag nodig en kunnen slapen terwijl ze staan. Dan is er nog de walrus, die tot 84 uur zonder slaap kan gaan, waarna hij wel tot een 19-tal uren moet bijslapen.     

Dan zijn er ook de dieren die in beweging moeten blijven en dus niet echt compleet in slaap kunnen vallen. Zo kunnen gierzwaluwen bijvoorbeeld blijven vliegen door één hersenhelft te laten slapen, terwijl de andere hersenhelft nog werkt. Daarna wisselen ze gewoon van hersenhelft, waardoor ze half-slapend kunnen blijven vliegen. Voor gierzwaluwen is het trouwens compleet normaal om, een keer ze uit het nest vliegen, in de lucht te blijven totdat ze zelf een nest met jongen hebben. 

Voor dolfijnen is dat zeer gelijkaardig. Één hersenhelft slaapt, terwijl de andere wakker blijft. Dat komt omdat dolfijnen anders zouden verdrinken. Bij dolfijnen gebeurt ademen niet automatisch en onbewust zoals bij ons. Ze moeten zich bewust zijn van hun ademen zodat ze dat alleen doen wanneer ze naar de oppervlakte komen om daar naar nieuwe lucht te happen. Daardoor wisselen ze van hersenhelft om wakker te blijven en ervoor te zorgen dat ze altijd voldoende zuurstof hebben.  

Er zijn nog tal van andere dieren die op deze manier slapen, zoals bijvoorbeeld de eend of de flamingo. Het is trouwens door deze manier van slapen dat de flamingo op één poot kan blijven staan terwijl hij even in dromenland zit met de andere hersenhelft. 

Slapen bij mensen

Alleszins zeer interessant om te weten, maar laten we terug gaan naar ons, de mens. Welke functie, of functies, heeft slapen juist voor ons? Tot voor kort wisten we daar niet zoveel over, maar de laatste 20 jaar zijn we toch redelijk wat te weten gekomen via wetenschappelijk onderzoek.

Zo is het bijvoorbeeld belangrijk om te weten dat er verschillen zijn in mensen wanneer ze het wakkerst zijn en wanneer ze kunnen gaan slapen. Zo zijn er de ochtend-types en de avond-types. Ochtend-types staan vroeg op en gaan vroeg slapen, terwijl de avond-types later opstaan, maar ook later naar bed gaan. 40% van de mensheid is een ochtend-type, 30% een avond-type en de overige 30% ligt daar ergens tussenin. Een grootste deel hiervan is genetisch bepaald. Dit is iets waar onze maatschappij niet echt op voorzien is omdat iedereen even vroeg op zijn werk moet zijn, waardoor dat eigenlijk niet eerlijk is naar de avond-types. Naar mijn mening is dat iets dat dringend moet veranderen, gezien mensen hun eigen genetische code nogal moeilijk kunnen veranderen. Meer flexibele werkuren zouden hier een oplossing voor kunnen zijn, maar voorlopig heb je dus meer kans dat je een slaaptekort opbouwt als je een avond-type bent, dan wanneer je een ochtend-type bent.   

Negatieve effecten bij slaaptekort

Laten we misschien es bekijken wat er gebeurt als je niet genoeg slaapt. Dat is relevant, want in deze tijden heeft twee derde van alle volwassenen in ontwikkelde landen een slaaptekort. We spreken van een slaaptekort wanneer je op regelmatige basis minder dan zes of zeven uur per nacht slaapt. Hoe weet je wanneer je een slaaptekort hebt? Als je in de ochtend opstaat en je hebt het gevoel dat je rond tien à elf uur terug in slaap zou kunnen vallen, dan heb je waarschijnlijk een slaaptekort. Of als je voor de middag niet deftig kunt functioneren zonder cafeïne, dan heb je waarschijnlijk ook een slaaptekort. Moest je geen alarm zetten in de ochtend, zou je dan voorbij die tijd slapen? Dat is ook een signaal dat je jezelf niet genoeg slaap geeft. Bij een regelmatig slaaptekort komen er tal van negatieve effecten naar boven, zo blijkt. 

Een eerste effect dat optreedt bij het minste slaaptekort is een vermindering aan concentratievermogen. Deze mindering in concentratie is al te merken wanneer je minder dan acht uur per nacht slaapt. Wat verontrustend is, is dat je dees zelf meestal niet door hebt. Je zou dit kunnen vergelijken met iemand die gedronken heeft, maar denkt dat hij nog in staat is om te rijden. Meer nog, wanneer iemand maanden of zelfs jaren een slaaptekort opbouwt, gaat die dit zien als normaal. Het is ondertussen bewezen dat we ongeveer zestien uur kunnen wakker blijven vooraleer ons brein begint te falen. We hebben meer dan zeven uur slaap nodig om optimaal te kunnen functioneren. Na tien dagen van minder dan zeven uur slaap, is ons brein even disfunctioneel alsof we een nachtje hebben doorgedaan.

Een tweede gevolg van slaaptekort is dat we onze emoties minder onder controle hebben. We worden prikkelbaarder, in zowel de positieve emoties als de negatieve emoties. We slingeren veel makkelijker van de ene extremiteit naar de andere. Je zou kunnen denken dat deze extremiteiten elkaar uit balanceren, maar niks is minder waar. Extreme negatieve emoties kunnen leiden tot depressie, terwijl extreme positieve emoties kunnen leiden tot risicovol gedrag en verslaving. Als we kijken naar psychiatrische aandoeningen dan zien we ook een link. Er is geen enkele grote psychiatrische aandoening waar het slaappatroon normaal is. Of het één het gevolg is van het ander of omgekeerd is misschien een te simpele conclusie, maar dat het ene invloed heeft op het ander is zo goed als zeker.  

Bij een slaaptekort ga je ook veel minder goed zijn in het leren van nieuwe dingen. Iedereen kent dat wel: je zit naar een blad met informatie te staren, maar de informatie op je blad wilt je brein niet in. Daarnaast, als je toch nieuwe informatie leert en je slaapt niet voldoende de nacht er op, dan ben je veel meer vergeten dan moest je er een rustvolle nacht op hebben zitten. 

Een regelmatig tekort aan slapen heeft ook een impact op ons lichaam, niet alleen op onze geest. Uit onderzoek is gebleken dat wanneer je regelmatig minder dan zes uur slaapt het risico op hartziektes stijgt met 45 procent. Één van de redenen is omdat slaaptekort ook gelinkt is aan een hogere bloeddruk. 

Daarnaast heb je meer kans om diabetes te ontwikkelen wanneer je een slaaptekort opbouwt doorheen de jaren. Zo is er een studie geweest waarbij ze gezonde deelnemers voor zes nachten maar vier uur lieten slapen. Het resultaat was dat ze tot veertig procent minder goed een standaard dosis glucose konden opnemen. Moest je dat resultaat aan een huisarts laten zien, die zou zeggen dat je prediabetes bent. 

Daarnaast heb je ook meer kans om overgewicht te krijgen wanneer je te weinig slaapt. Een gebrek aan slaap zorgt ervoor dat je meer honger hebt en dat je meer eet, zeker wanneer het om voeding gaat met een hoog caloriegehalte. Wanneer je gegeten hebt, ga je je ook minder bevredigd voelen, waardoor je sneller weer naar eten gaat grijpen. En tot slot gaat een lichaam dat een slaaptekort heeft eerder spieren verbranden dan vet. Dus wil je vermageren, dan is het beter van uw lichaam de rust te gunnen die het nodig heeft.     

Regelmatig slapen voor minder dan zes of zeven uur per nacht heeft ook een negatieve invloed op uw immuniteitssysteem. Één nacht onvoldoende slaap maakt het verschil uit of uw immuunsysteem een  ziekte kan uitschakelen of niet. Nog meer zelfs, een regelmatig slaaptekort verdubbelt uw risico op kanker. Door recent onderzoek heeft de Wereldgezondheidsorganisatie werken met shiften tijdens de nacht aangeduid als “waarschijnlijk kankerverwekkend”.  

Wat je zou kunnen zeggen nadat we al deze feiten hebben opgesomd, is dat een tekort aan slaap een veel grotere negatieve impact heeft op ons welzijn dan eenzelfde tekort aan bijvoorbeeld eten of sport.   

In het extreme geval, kun je zelfs aan een slaaptekort sterven. Er is een zeer zeldzame erfelijke ziekte die fatale familiaire insomnie heet. Het komt wereldwijd maar bij veertig families voor. Het ontwikkelt zich pas op latere leeftijd en begint met milde slapeloosheid, maar wordt langzaamaan erger tot de persoon er na enige tijd aan sterft. Spijtig genoeg is er tot nu toe geen behandeling voor.

Dan is er ook nog het feit dat vele mensen met een slaaptekort achter het stuur kruipen. Zoals al eens vermeldt, hierdoor is uw concentratievermogen niet optimaal en gebeuren er sneller ongelukken. In dit geval is niet enkel je leven in gevaar, maar ook dat van anderen. Mensen die echt achter het stuur in slaap vallen, gebeurt niet zoveel. Mensen die even indommelen gebeurt wel regelmatig en dat is al dat nodig is voor een dodelijk ongeval: een paar seconden. Het aantal ongevallen veroorzaakt door slaperigheid ligt trouwens hoger dan die veroorzaakt door drugs of alcohol. 

Positieve effecten van slapen

Maar goed, dat zijn allemaal maar sombere weetjes, dus laten we nu eens kijken welke positieve effecten slaap heeft als je wel voldoende slaapt. 

Wanneer we over voldoende slaap praten, praten we over 8 à 9 uur slaap. In onze maatschappij slapen we die uren allemaal in de nacht, maar dat is niet altijd zo geweest. Als je gaat kijken naar pre-industriële stammen, dan zie je dat die stammen slapen in twee keren. Een zevental uren in de nacht en dan nog een dertig tot zestig minuten durende dutje in de namiddag. Als je na het middageten een dipje voelt in je energie, dan weet je nu van waar dat komt, gezien dit ook iets is dat in onze genen zit. En in sommige landen wordt deze korte middagdut nog altijd opgevolgd, in de vorm van een siësta. 

Misschien ook gauw iets over een mythe die je soms hoort, namelijk dat we gemaakt zouden zijn om in twee keer te slapen tijdens de nacht. Die mythe praat over dat de mensen in de Middeleeuwen dit deden. Die zouden vroeg naar bed gaan, dan wakker worden voor een paar uur om te lezen, te schrijven, te bidden, te vrijen of zelfs te socialiseren, om dan terug naar bed te gaan en verder te slapen. Het kan goed zijn dat de mensen in de Middeleeuwen dit deden, maar dit was dan iets cultureel en niet genetisch. Het was toen misschien populair, maar er zijn geen bewijzen dat dit door evolutie komt en in onze genen zit. Het meest logische is nog altijd een lange rust in de nacht, gevolgd door een korte rust tijdens de namiddag.    

Nu, het eerste positieve effect dat een goede nachtrust heeft, is dat het belangrijk is voor een goed werkend geheugen. Door goed te slapen zorg je dervoor dat je de herinneringen van die dag, die in je korte-termijn geheugen zitten, overgeheveld worden naar je lange-termijn geheugen. Hierdoor komt er plaats vrij in je korte-termijn geheugen voor de herinneringen van een nieuwe dag en worden de oude herinneringen veilig ergens opgeslagen voor langere termijn. Een dutje doen gedurende de dag heeft trouwens een kleiner, maar gelijkaardig, effect. Belangrijk om te weten, is dat het grootste deel van deze overheveling gebeurd in de laatste uren van de slaap, dus met minder dan zes uur slaap ga je spijtig genoeg niet volop kunnen genieten van dit effect. Als je dus student bent en je wilt zoveel mogelijk memoriseren voor een examen, dan is het belangrijk dat je meer dan zes uur slaapt op alle dagen dat je studeert.   

Dit geldt trouwens ook voor motorische vaardigheden. Van leren fietsen, tot boksen, van een instrument leren spelen tot beter leren typen. Een goeie nachtrust zorgt ervoor dat datgene waar je de dag ervoren moeilijk mee had, de dag erna een pak makkelijker gaat. Net zoals bij het leren van feiten, zijn de laatste uren slaap hierbij het belangrijkste om dit effect te krijgen. Dit is trouwens ook één van de redenen waarom baby’s zoveel slapen. Hun brein is nog volop in ontwikkeling en alle skills die ze leren tijdens de dag worden volop verwerkt wanneer ze slapen. 

Een volledige nachtrust zorgt er ook voor dat onze bloeddruk naar beneden gaat. En als je wilt weten hoe heilzaam een uurtje slaap extra kan zijn, kijk dan naar wetenschappelijk onderzoek dat aantoont dat wanneer we overschakelen van zomertijd naar wintertijd of omgekeerd er een duidelijke piek of juist daling is van hartaanvallen de dag erna.

Slapen is ook gezond voor uw emotionele en mentale gezondheid. Het is ondertussen bewezen dat slapen een therapeutische werking heeft. Wanneer je een emotioneel moeilijk moment hebt gehad tijdens de dag, dan verwerk je dit tijdens je slaap, waardoor je je ‘s ochtends beter voelt. Dit gebeurt wanneer we dromen. Meer nog, we verwerken alleen deze emotionele momenten, wanneer we juist dromen over die specifieke momenten. Onderzoek heeft uitgewezen dat slapen zonder dromen, of zelfs gewoon dromen, zonder over deze momenten te dromen, niet hetzelfde verwerkende effect heeft.

Daarnaast heeft slapen nog een ander, sociaal, effect. Het laat je gelaatsuitdrukkingen accuraat lezen. Onderzoek heeft aangetoond dat mensen die niet genoeg slapen emoties op andere mensen hun gezicht niet goed kunnen aflezen en de wereld als vijandiger beschouwen dan ze werkelijk is. Genoeg slapen zorgt er dus voor dat je sociaal accurater zal reageren op anderen.  

Een ander voordeel dat slapen ons geeft, is creativiteit en probleemoplossend denken. Wanneer we slapen gaat ons brein voor alle nieuwe informatie die we die dag hebben opgedaan op zoek gaan naar patronen en regels zodat we die later kunnen gebruiken. Meer nog, tijdens het dromen gaat ons brein specifiek op zoek naar de meest verre, niet voor de hand liggende, linken tussen verzamelingen van informatie. Het is eigenlijk het verschil tussen kennis (het kennen van individuele feiten) en wijsheid (weten wat ze betekenen en hoe ze met elkaar verbonden zijn). Het is het verschil tussen leren en verstaan. Er is een reden waarom we zeggen dat als je een probleem hebt en je weet niet wat je moet doen, dat je er dan een nachtje op moet slapen. Voor de meest efficiënte resultaten moet je hier wel over dromen. Net zoals bij het verwerken van iets emotioneels, uw dromen moeten elementen bevatten die met het probleem te maken hebben.

Om dat even kort samen te vatten: Wij zijn sociaal, organisatorisch, economisch, fysiek, gedragsmatig, nutritioneel, linguïstisch, cognitief en emotioneel afhankelijk van slaap. Hoe beter we slapen, hoe langer we leven. Slaap is de perfecte manier om onszelf fysiek en psychisch te resetten.  

Ik dacht ook in deze aflevering een deeltje te steken over hoe je beter kan slapen, maar deze aflevering is langer geworden dan ik dacht, dus dat zal voor een volgende aflevering zijn. Trouwens, het meeste van de informatie voor deze aflevering heb ik gehaald uit een boek dat ik een paar jaar geleden al eens gelezen had. Dat boek heet “Why we sleep” van Matthew Walker. Die is ook in het Nederlands en in het Frans te vinden trouwens. Echt een aanrader! 

In alle geval, we zijn weer aan het einde gekomen van deze aflevering. Alleszins een hele dikke merci aan Cat, Andy, Tamara en Jorge voor de informatie over slaap! Ik heb hier zelf ook weer veel nieuwe dingen over bijgeleerd, wat ik geweldig vind. Op naar de volgende aflevering!  

En vergeet niet, ga deze avond op tijd slapen. 

Slaapwel en tot de volgende!